İrade, insanoğluna özgü bir kavram olmakla birlikte, iki ana bölümde incelenir: İnsanların bir şeyi yapıp yapmamaya karar verme gücüne irade denir. Aynı zamanda, istek ve dilekleri, kişilerin niyet, arzu ve amaçlarını kontrol altına alma ve tutabilme gücüne özgür irade veya etkin irade denir. Herhangi bir zorlama ya da zorunluluk olmadan, kendi iradesi ile uygulama gücüne irade denir. Kişinin eylem ya da eylemleri gerçekleştirmek amacı ile sergilemiş olduğu kararlılığa da insanın özgür iradesi denir. İradenin sözlük anlamı istek, arzu ve dilek olmakla birlikte, terim anlamında irade; insanın bir eylemin yapılıp yapılmayacağına ya da yapılacak eylemler arasından birini seçmesine irade denir.

Sözlük anlamında irade; dilek, arzu, güç, istek ve şevk anlamlarına gelmektedir. Hayat sahibi bir şeyin yapılmasını kendi isteğiyle seçmesidir.

Felsefede irade, insanın düşüncesini ve eylemini bilinçli bir şekilde bir hedefe ulaşma doğrultusunda kendisini yönlendirme yeteneğidir. Hem duygusal hem de fiziksel bileşenlerden oluşur. Bir grup insanın iradesi ortak bir hedefe yönelirse, bilinçli ve topyekûn eylem yapma olanağı olur. Bu duruma kolektif irade denir. Bir iradenin ortaya çıkışıyla sosyalist toplumda tüm toplumu kapsayan irade ortaya çıkar. Bu irade, toplumsal gelişme yasalarını araştırma ve bilgi edinme, işçi çıkarlarını ve amaçlarını belirler. İrade, küllî ve cüz'î irade olmak üzere iki dalda incelenir.

Küllî irade, Allah'ın mutlak iradesi olarak adlandırılmaktadır. Allah'ın sübûtî sıfatlarından biri de irade sıfatıdır. Allah, dilediğini, dilediği zaman, dilediği şekilde yapar. O, bir şeyin olmasını istediğinde, kendisine engel olacak hiçbir güç yoktur. Yüce Allah bir şeyin olmasını dilediğinde ona 'ol' der, o da hemen oluverir. Yüce kitabımız Kur'an-ı Kerim'de Allah'ın iradesiyle ilgili olarak şöyle buyrulur; 'Allah dilediğini yaratır' denilmiştir. Hazreti Peygamber de 'Allah'ın dilediği olur, dilemediği olmaz' şeklinde buyurmuştur.

Cüz'î irade ise Allah'ın kullarına vermiş olduğu seçme yeteneği ve özelliğidir. İnsanoğlunu sorumlu kılan da budur. Eğer Allah, insanoğluna irade özgürlüğü vermemiş olsaydı, kullarını yaptıklarından sorumlu kılmazdı. Nitekim irade sahibi olmayan melekler sorumlu değildir.

Ey Peygamber! De ki: 'Rabbinizden hak ve hidayet gelmiştir. Öyle ise dileyen iman etsin, dileyen de inkâr etsin.'

İrade felci, genellikle insanın bir eylemi yapmak istemesi fakat yapmaya bir türlü istek ve arzusu olmama durumuna denir. İrade felci ecnebilerde "paralysis of will" sözüyle ifade edilirken, bu durum bizde genellikle "havadandır", "bahar çarptı" veya "üstüme ölü toprağı serpilmiş" gibi deyimlerle dile getirilen bir durumdur. İnsanın bu psikoloji içerisinde yaşadığı evredir. Bu duruma irade felci denilmektedir.

İrade, insanın yaşamında önemli bir yere sahip olup, kişinin eylemlerini ve kararlarını bilinçli bir şekilde yönlendirme yeteneğidir. Bu yetenek, hem bireysel hem de toplumsal düzeyde önemli sonuçlar doğurabilir. İradeyi doğru ve etkin bir şekilde kullanmak, bireylerin ve toplumların hedeflerine ulaşmasında kritik bir rol oynar.